نقدی کوتاه بر طرح های جامع - یاسر سرو امان الهی

مطرح شدن مسئله زمین و اثر گذاری آن در بخش مسکن در برنامه سوم توسعه ایران (1346-1341) موجب شد تا برنامه ­ریزی زمین مورد توجه قرار گیرد. طرح ­های جامع در همین دوره و با هدف برنامه ­ریزی زمین مورد توجه قرار گرفتند. ولی با حذف بخش زمین از برنامه چهارم توسعه (1351-1346) به بعد عملا اهمیت طرح­ های جامع که اصولا نقش کالبدی داشتند از دست رفت و هیچگاه نتوانستند از بورس بازی زمین و افزایش قیمت آن جلوگیری کنند.
به نحوی که در بررسی ­های 25 ساله طرح ­های جامع مشخص شد این طرح ­ها به هیچ یک از اهداف خود نرسیده ­اند. بطور مثال اختلاف شدیدی بین جمعیت ­های پیش بینی شده در طرح ها و تحقق این جمعیت ­ها رخ داده بود و کمتر از 50% خدمات پیش­ بینی شده تحقق یافته و در مسئله اولیه این طرح ­ها که مختص کنترل جهات توسعه بود نیز مسئله شدیدتر بود به نحوی جهات توسعه مخالف جهات در نظر گرفته شده رخ داد و در حالی که 20 درصد اراضی داخل شهر شکل نگرفته بودند که 15 درصد ساخت ها خارج از محدوده ها و در جهت مخالف جهات توسعه رخ داده بودند.
در این بین دلایل مختلفی برای عدم تحقق طرح های جامع مطرح است از عدم پویایی، عدم جامعیت، عدم هماهنگی بین خانواده اسناد تهیه و کنترل و مسئله شرح خدمات و قرارداد تیپ 12 این طرح ها. هر چند این شرح خدمات بعنوان سند اصلی تهیه طرح جامع ملاک است ولی به علت ضریب اهمیت پایینتر نسبت به بقیه موارد علل عدم تحقق مورد کنکاش قرار نگرفته است. رواج طرح ­های راهبردی- ساختاری با شرح خدمات ­های جدید نیز نشان داد که در صورت عدم جامعیت کل فرایند (تهیه، تصویب، اجرا، ساختار و نهادها) صرف تغییر شرح خدمات امکان تحقق توسعه را به وجود نخواهد آورد.
بنابراین با بازگشت به عقب و عدم تعریف جایگاه زمین در برنامه ­های توسعه بعد از برنامه سوم قبل از انقلاب باز تعریف ماموریت طرح ­های توسعه شهری باید مورد بازنگری قرار گیرد. بر اساس خبرنامه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران (1379)، بروز مسائل و مشکلاتی که در نظام شهرسازی کشور طی چند دهه گذشته در خصوص عدم تحقق طرح های توسعه شهری و فقدان تناسبی بین اهداف عملکرد طرح های جامع صورت گرفته است وزارت مسکن و شهرسازی در سال 1377 با تشخیص این مسئله اقدام به تشکیل کمیته­ های سه گانه­ "بازنگری در ساختار شهرسازی کشور"، "بازنگری در قوانین و مقررات شهرسازی کشور"، "بازنگری در شرح خدمات تهیه طرح های شهرسازی" نمود که بجز کمیته بازنگری در شرح خدمات که پیشنهاد نمود تا شرح خدمات "ساختاری- راهبردی" ملاک عمل قرار گیرد بقیه کمیته ­های خروجی ملموسی نداشتند.
با توجه به تحولات پنج دهه نظام برنامه ­ریزی شهرسازی ایران و عقب ماندگی تحولات آن نسبت به کشورهای پیشرو، هر چند طرح ­های جامع با دو دهه تاخیر نسبت به آنها در ایران مطرح شد در حالی که دیگر مورد عمل نبودند نتوانستیم درس های کافی از تجربیات دیگران دریافت نماییم. در زمانی که کشوری همچون انگلیس با کنار گذاشتن طرح های جامع به برنامه­ ریزی سیستمیک روی آورده بود، اقدام به تهیه طرح ­های جامعی نمودیم که عملا ناکارآمدی خود را نشان داده بودند و در حال حاضر بیشتر کشورهای توسعه یافته در حال گذار از برنامه ­ریزی متدوال خود و متمرکز بر برنامه ­ریزی مشارکتی و دموکراتیک است امکان گذار از طرح جامع در ایران محقق نشده است.
گذار از برنامه ­ریزی متمرکز به برنامه­ ریزی مشارکتی اما در ایران با موانعی روبرو است که ماهیتی کلی و سیاسی داشته به نحویی که ساختار حکومتی متمرکز اجازه واگذاری بسیاری از مسائل را نخواهد داد و نمی‌توان بدون دیدن بستر موجود، اصلاح مورد نظر قرار دهیم. بنابراین با پذیرش تمرکز ابزارهای توسعه در دست سیاسییون می‌­باید برای اصلاح شرح خدمات ­ها و کارامد کردن انها راهکار ارائه داد.
با هدف قرار دادن مباحث کالبدی و اولویت قرار دادن آن همانطور که هدف غایی اولین طرح­ های جامع در ایران نیز بوده ­اند موارد زیر برای اصلاح باید مورد توجه قرار گیرد:

این مسائل در حالی است که هدف ارتقا کیفیت توسعه در ادامه وضعیت موجود در چارچوب ساختار تعریف شده فعلی باشد ولی در صورتیکه شرایط و سازمانهای دخیل پذیرای اصلاحات اساسی باشند خروج از برنامه­ریزی کالبدی و شبه جامع، تعریف نهادهای جدید، استفاده از نظریه­های جدید شهرسازی و انسان محور شدن توسعه (Human Development) در اولویت اصلاح وضعیت می­توانند قرار بگیرند.
                                                                                          یاسر سروامان­الهی _ اردیبهشت 1396